Depresyon, her yıl milyonlarca kişiyi etkileyen yaygın bir ruh salığı meselesidir. Depresyon birçok biçimde gelir, fakat genel olarak ıstırap, ilgisizlik, yorgunluk ve ümitsizlik hisleriyle kendini gösterir. Kimileri için yıllarca sürebilir, kimileri ise kısa aralıklarla gelip gittiğini hisseder. Depresyon önemli durumlarda güçten düşürücü olabilir, fakat çabucak hemen tüm durumlarda, hayatınızın en azından bir kısmını tüketir.
Pekala, neden ve nereden gelir? Depresyon rahatsız edici hisleri ve fikir kalıplarını içerdiğinden, çevresel olmalı yahut tahminen de yanlış yaptığınız bir şey, değil mi? Pekala, giderek daha fazla araştırma, ruhsal bozuklukları ve akıl sıhhati problemlerini genetik ve aile geçmişinize bağlamaktadır. Ancak zihinsel sıhhatiniz genetik kodunuza ne kadar bağlıdır ve şayet aile geçmişinizde varsa depresyonu durdurabilmek mümkün mü?
DEPRESYON GENETİK Mİ?
Depresyon genetik midir? Kısa yanıt “evet” tir. Lakin, bunun karşılığı evet ya da hayır kadar kolay değil. Karmaşık insan bedenini içeren çabucak her şeyde olduğu üzere, depresyonu da etkileyen birçok faktör vardır.
Birincisi, tek bir “depresyon geni” yoktur. 2019 prestijiyle bu alandaki ağır araştırmalar sonucunda depresyonla ilgili 80’den fazla gen tespit edildi ve muhtemelen daha da ortaya çıkacak çok daha fazlası var. Tüm genler DNA’da bulunur. Genler, bir bireyin birçok fizikî özelliğini ve hatta kişilik özelliklerini belirler. Fakat, beşerler biyolojik olarak iki faktör tarafından şekillendirilir: ‘Doğa” ve ‘Yetiştirme’.
Tabiat genetiktir ve yetiştirme insanları şekillendiren çevresel tesirlerin birleşimidir. Göz rengi üzere birtakım şeyler yalnızca tabiat (genetik) tarafından belirlenir. Kişinin hangi liseye gideceği üzere birtakım şeyler ise yalnızca yetiştirme ile belirlenir. Birçok özellik, bir bireyin hayatının bir noktasında depresyon geliştirip geliştirmeyeceği üzere ikisinin bir kombinasyonundan kaynaklanır.
Beşerler ekseriyetle tıpkı genin birden fazla kopyasına sahiptir. Bir bireyin kaç tane depresyonla alakalı yine sahip olduğu, bu genlerin kaç “kötü” kopyasının mevcut olduğu ve bireyin kaç tane “iyi” kopyasına sahip olduğu üzere karmaşık durum, hepsi bir ortaya gelerek depresyon için genetik bir risk oluşturur.
Genetik tek başına bir bireyin bir gün depresyona girip girmeyeceğini belirlemez. Bilakis, genetik yalnızca bireyin depresyon geliştirme mümkünlüğünü oluşturur. Böylelikle, sonunda, bireyin etrafı (yaşam tecrübeleri, tesirleri ve durumu) büyük ölçüde devreye girer. Klinik depresyon için yalnızca bir genetik bileşen katiyetle yoktur. Depresyonun kalıtımını hakikaten anlamak için fotoğrafın tamamına daha yakından bakmalıyız.
GENETİĞE NAZARAN MÜMKÜNLÜK BELİRLEMEK İMKANSIZ
Çok fazla depresyon geni ve bu genlerin çok sayıda muhtemel kombinasyonu olduğu için, o kişinin aile geçmişine bakılmaksızın, belli bir kişinin genetik olarak depresyon geliştirme mümkünlüğünü belirlemenin şu anda hiçbir yolu yoktur.
Depresyonu olan çok sayıda insan üzerinde yapılan kapsamlı araştırmalara dayanarak, depresyonun genetik tarafının bayanlar için yaklaşık yüzde 42 ve erkekler için yüzde 29 olduğu öne sürülmektedir. Bu, depresyon genlerinin birçoklarının dişi cinsiyet genlerinde bulunduğunu ve bayanların depresyonu kalıtım yoluyla alma riskinin daha yüksek olduğunu göstermektedir.
Genel nüfus için, örneğin ABD’de ömür uzunluğu depresyon gelişme riski yüzde 16.9’dur. Depresyonu olan bir kardeşe sahip olmak, bu riski yaklaşık 1,5 kat yükseltirken, depresyonu olan tek yumurta ikizine sahip olmak, riski yaklaşık 2,8 kat artırır.
Bu sayılar, ailede depresyon geçmişine sahip olmanın, bir bireyin depresyon geliştireceğinin garantisi olmaktan uzak olduğunu göstermektedir. Lakin riskin, depresyonu olan aile üyeleri için genel nüfusa nazaran daha yüksek olduğu görülüyor. Bu nedenle, ailesinde depresyon hikayesi olan bireylerin birtakım tedbirler alması makul olabilir.
DEPRESYON GENİ
Depresyonla ilgili genlerin birçok, bilhassa beyin kimyasallarının (nörotransmiterler) ve ruh halini etkileyen çeşitli hormonların üretimi ve metabolizması üzere çeşitli beyin fonksiyonlarını tesirler. Nörotransmiterler, beyin hücrelerimizin temaslar oluşturmak ve bilgi aktarmak için kullandığı kimyasallardır.
Çok fazla “depresyon geni” tanımlanmış olduğu için muhtemelen daha ziyadesiyle, sorunun ne kadar karmaşık olduğunu görebiliriz. Kimi hastalıklar tek bir kusurlu genden kaynaklanır fakat depresyon bu durumdan çok uzaktır ve tek bir “depresyon geni” yoktur.
Depresyonu olan şahısların yaklaşık üçte biri tedaviye dirençlidir, bu da daha makus bir hastalık seyrine ve daha makûs sonuçlara neden olur. Son araştırmalar, kimi insanların depresyon tedavisine dirençli olmasına neden olan genetik faktörler olabileceğini düşündürmektedir.
Birtakım genler, bilhassa şiddetli depresyon ve yüksek ortaya çıkma riski ile bağlantılıdır. Örneğin, İngiltere’de yapılan bir çalışmada şiddetli tekrarlayan depresyonla kontaklı olan kromozom 3’te (3p25-26 olarak adlandırılır) bir gen tanımlanmıştır.
Daha fazla araştırmaya muhtaçlık vardır, lakin bu genin hakikaten “depresyon geni” olduğu ortaya çıkarsa, depresyonu tedavi etmek yahut düzgünleştirmek için yepisyeni bir olasılıklar dünyası açacaktır. Tıpkı çalışma, depresyonu olan şahısların yüzde 40’ının bir çeşit genetik faktöre işaret edebileceğini gösteriyor. Ve bu oran, sırf teşhis edilebilir büyük depresyonu olan ikizlerden elde edilen datalara bakıldığında yüzde 70’e fırlıyor.
19 çalışmanın bir diğer incelemesi, farklı bir genetik varyant (5-HHTLPR) ve majör depresif bozukluk ortasında bir irtibat buldu. Araştırmacılar, bu genin majör depresif bozukluk teşhisi konmuş insanlarda daha sık ortaya çıktığını buldular.
5-HHTLPR serotoninin (sizi uygun hissettiren bir nörotransmiter) beyninizde ne kadar düzgün dolaştığını tesirler.
Pekala ya tabiat ve yetiştirme ne olacak?
Cinsiyet bir rol oynar mı?
Sayılara nazaran evet. 2006 yılına ilişkin birtakım araştırmalar, bayanların bir çeşit kalıtsal depresyon geliştirme mümkünlüğünün kıymetli ölçüde daha yüksek olduğunu göstermektedir. Lakin bu boşluk her yıl daha da kapanıyor. Erkeklerde depresyonun, erkeklik etrafındaki damgalanma ve hisleri gösterme nedeniyle değerli ölçüde eksik bildirildiğine inanılıyor.
Genler serotonin düzeylerini tesirler mi?
Serotonin, sözün tam anlamıyla sizi âlâ hissettirir. Mutlu hissettiğinizde bedeninizin etrafında dolaşan nörokimyasaldır. Düşük serotonin düzeyleri, depresyonun kıymetli bir işaretidir ve mümkün nedenidir.
Hem genetik hem de etraf, serotonin düzeylerini etkileyebilir. Çevresel irtibat epeyce açıktır: Güzel şeyler olduğunda keyifli hissedersiniz. Bunun nedeni serotonin salgılanmasıdır. Berbat şeyler = daha az serotonin demektir.
Serotonin eksikliği sendromu şimdi bilim adamları tarafından tam olarak açıklanamamıştır. Berbata kullanım ve travma nedeniyle çocuklukta uzun müddetli düşük serotonin düzeylerinden kaynaklanabileceğine inanılmaktadır. Yani beyin gereğince serotonin reseptörü geliştirmez.
Berbata kullanmın ve travma haricindeki başka durumlarda, hatalının genetik olabileceği görülüyor. Bilim adamlarının şimdi anlamadıkları nedenlerden ötürü, birtakım beşerler serotoninle başa çıkmada çok düzgün olmayan beyinlerle doğmuş olabilirler. Kalıtsal beyin problemleri, serotonini bozabilecek tek şey değildir. Serotonin, gastrointestinal sisteminizde üretilir ve kimi genetik ve kalıtsal sindirim durumları, onu üretme yeteneğinizi etkileyebilir.
ÇEVRESEL VE ÖTEKİ FAKTÖRLER
Şimdilik bilimin söylediği kadarıyla genetik, sadece bir bireyin yatkınlığını yahut depresyon geliştirme mümkünlüğünü belirler. Gerisi bireyin etrafı tarafından belirlenir.
Depresyonla yaşayan beşerler kadar çok sayıda depresyon tetikleyicisi vardır. Yani depresyonunuzu tetikleyen şey size has olacaktır. Lakin depresyonu olan beşerler ortasında, potansiyel tetikleyicileri tanımlamayı biraz daha kolaylaştıran kimi dengeli modeller vardır. Travma, depresyona katkıda bulunan ortak bir faktördür. Travma, çocukluk olaylarından yahut yetişkinlik periyodundaki tecrübelerden gelebilir.Boşanma, sevdiklerini kaybetme, önemli hastalık yahut yaralanma üzere güç ömür olayları üzere depresyona yol açan yaygın bir travma biçimidir. Travmatik olayların hatırlatıcıları, depresif periyotlar için tetikleyici olabilir.
Doğum birebir vakitte bir depresyon tetikleyicisi olabilir. Araştırmalara nazaran, 5 bayandan 1’i doğumdan sonra depresyon yaşayabilir. Bu, doğum sonrası depresyon olarak bilinir. Ve bu bayanlara da has değildir; erkeklerin yüzde 8 ila 10’u ebeveyn olduktan sonra da depresyon yaşayabilir.
Pek çok öbür tetikleyici vardır. Diyabet ve kanser üzere hastalıklar ve unsur kullanımı üzere durumlar depresyona yol açabilir.
Çocukluk travması: İhmal, fizikî istismar, cinsel istismar yahut duygusal istismar, okulda daima zorbalık, genel makûs muamele yahut berbat ebeveynlik üzere birçok durum çocukluk travmalarına yol açabilir.
Ömür gerilimleri: Bunlar depresyonu tetikleyen ögelerdir. Finansal gerilim, hayat geçişleri, sevilen bir insanın yahut bir evcil hayvanın kaybedilmesi üzere şeyleri içerirler.
Genel sıhhat: Beslenme durumu (özellikle beyin 25 yaşına kadar gelişirken), bireyin dayanıklılığı ve olumsuz şartlara karşı savunmasızlığı genel sağlına bağlı olarak değişiklik gösterir.
Hastalık: Birtakım hastalıklar depresyonla güçlü bir formda bağlantılıdır ve kimi ilaçların da depresyonu tetiklediği bilinmektedir.
Ek olarak, Dünya Sıhhat Örgütü, depresyon dahil olmak üzere ruh sıhhati bozuklukları ile bağlı bir dizi toplumsal ve ekonomik faktör tanımlamıştır. Bunlar ortasında sıhhat hizmetlerine erişim, konut, toplumsal izolasyon, hayat ortamı (mahalle), gelir düzeyi, eğitim düzeyi, beslenme durumu ve iş bulunmaktadır.
Sonuç olarak bir bireyin hayatın bir noktasında depresyon geliştirip geliştirmeyeceği, o kişinin depresyona genetik yatkınlığı ile bu çevresel faktörlerin varlığı yahut yokluğu ortasındaki etkileşimlere bağlıdır. Yani, genetiğin ruh sıhhatiniz üzerinde kıymetli bir tesiri olsa da, genetik bahtınızın depresyonla gayret edeceğiniz manasına gelmez.
DEPRESYON TEDAVİ EDİLEBİLİR Mİ?
Depresyonu tedavi etmek hem reçeteli ilaçları hem de kıymetli hayat üslubu değişikliklerini gerektirebilir ve depresyon ekseriyetle tedavi edilebilir. Mevcut ilaçlar birçok insan için çok tesirlidir ve bilişsel-davranışçı terapi üzere ruhsal terapi de bilhassa çok tesirlidir. Depresyondaki insanların yaklaşık üçte biri tedaviye dirençli depresyona sahip olur ve özel bakım gerektirirler.
Depresyon tedavi edilebilir olsa da, bazen geri gelir. Depresyonu yalnızca ilaçlarla değil, birebir vakitte uygun danışmanlık ile tedavi ederek, nüks riski azaltılabilir. Kapsamlı tedavinin en yeterli sonuç vermesinin nedenlerinden biri budur.
Teşhis edilmemiş yahut tedavi edilmemiş depresyonu olan bireyler, depresyon ve husus bağımlılığının birlikte ortaya çıkması açısından yüksek risk altındadır. Bunun nedeni, bağımlılık yapan hususları depresif semptomlarını “kendi kendilerine tedavi etmek” için kullanabilmeleridir. Bu, depresyonun husus kullanımını kötüleştirdiği ve unsur kullanımının depresyonu kötüleştirdiği bir kısır döngü başlatır.